სოფო ხუნდაძე: რეცენზია ელენე კალანდარიშვილის სპექტაკლზე "შეზღუდული დაისი"

 

შოთა რუსთაველის თეატრისა და კინოს სახელმწიფო უნივერსიტეტში, ინტერაქტივის ეგიდით გაიმართა დრამის ფაკულტეტის, თეატრის რეჟისურის სპეციალობის IV კურსის სტუდენტის, ელენე კალანდარიშვილი, სადიპლომო სპექტაკლის „შეზღუდული დაისის“ პრემიერა. პიესის ავტორია, პულიცერის პრემიის ლაურეატი - კორმაკ მაკ-კართი.

პიესაში პერსონაჟებს სახელები არ აქვთ, ისინი მოხსენიებულნი არიან, როგორც შავი და თეთრი, რაც თავიდან იწვევს განცდას, რომ რასობრივი განსხვავების გამოა გამოყენებული, თუმცა კითხვისას ირკვევა, ე. წ. კოდირებული სახელები მხოლოდ და მხოლოდ მათი ბუნებიდან გამომდინარე არის მისადაგებული, რაც ჩემი აზრით, სარკასტული დამოკიდებულებაა პიესის ავტორის მხრიდან. ტექსტზე მუშაობისას ელენე კალანდარიშვილმა გადაწყვიტა, რომ ერთადერთი სტატუსი, რაც მათ ერთმანეთისგან განასხვავებდათ ყოფილიყო - პროფესორი.

აღნიშნული პიესის საფუძველზე, ახალგაზრდა რეჟისორი ეხება ისეთ სენსიტიურ თემას, რომელიც მიუხედავად არსებული საუკუნისა მაინც ტაბუირებულია და მასზე მსჯელობას საზოგადოების დიდი ნაწილი ერიდება. ჭეშმარიტება იქნება თუ ვიტყვი, რომ სპექტაკლში არსებული თემა სუიციდისადმი მიძღვნილი ჰიმნია. მეტი კონკრეტიკისთვის კი რამდენიმე ფრაზას მოვიხმობ დიალოგიდან, რომელიც „წყვდიადის პროფესორს“ ეკუთვნის: „მინდა რომ მკვდრები მკვდრებად რჩებოდნენ სამუდამოდ! და მინდა რომ ერთ-ერთი მათგანი ვიყო.“ ასევე ის ამბობს, რომ ეს ყველაფერი მისგან მხოლოდ ერთ ნაბიჯშია და ამას სამყაროსადმი პესიმისტურ შეხედულებად არ თვლის, ხოლო ერთადერთი და მნიშვნელოვანი არის ფაქტი, ევოლუციის შედეგად გონიერმა არსებებმა უნდა გააცნობიერონ, რომ „ერთადერთი რამ ამაოებაა.“ ჩემი მხრივ კი დავამატებდი, რომ არსებული აზრი ზუსტად უპასუხებს ნიცშეს სიტყვებს, „თქვენ გმართებთ სიკვდილი!..“ „რა აზრი აქვს სიცოცხლეს? ყოველივე ამაოებაა! სიცოცხლე - ბზის ლეწვაა; ცხოვრება - თავის წვაა და კვლავ უთბობა.“ კონფლიქტი კი მდგომარეობს შემდეგში, რამდენად სამართლიანად შექმნა ღმერთმა სამყარო და მსჯელობა ბიბლიის ყველაზე სკანდალური თავის „იობის წიგნის“ გარშემო მიმდინარეობს.

დარბაზში შესულ მაყურებელს უცნაური ატმოსფერო ხვდება. რეჟისორის გადაწყვეტით სცენა ცენტრშია მოქცეული, განათება კი მოგვაგონებს გადასაღებ მოედანს. სცენოგრაფი ანა ბედელაძე თითქმის მიჰყვება პიესაში აღწერილ გარემოს და ცდილობს იგივე ატმოსფერო შექმნას. ორ ხის სკამს შორის მაგიდაა მოქცეული, რომელზეც ხილით სავსე თასი დევს და ბიბლიასთან ერთად ფურცლებია მიმოფანტული. კედელზე მიმაგრებულია სანთელი, შავ კომოდზე დევს საკმეველი, ხოლო მის გვერდით გახსნილი კარადაა ლურჯი, შავი და მწვანე წიგნებით, ასევე ბევრი გამოუსადეგარი ჭურჭლითა და შავი ჩემოდნით სავსე. კედელზე მიყუდებულ კიბეზე კი სხვადასხვა სახის სამოსია გადაფენილი. დავით სადუნიშვილმა სპეციალურად სპექტაკლისთვის დაწერა კომპოზიცია, რომელიც მოკლე რეფრენებად გასდევს მოქმედებას. 

2011 წელს რეჟისორმა ტომი ლი ჯონსონმა ამავე პიესაზე დაყრდნობით გადაიღო ფილმი, სემუელ ელ ჯექსონისა და ტომი ლი ჯონსის მონაწილეობით. არსებული მასალის მიუხედავად, მსახიობებმა აკო გოგელიამ და თორნიკე კაკულიამ გამონახეს გამომსახველობითი ფორმის ახლებურად გადმოცემის მანერა და გათავისუფლდნენ ყოველგვარი შტამპისგან.

მსახიობები სათამაშო მოედანზე ქმნიან კლაუსტროფობიურ სიტუაციას, სადაც ერთი მოვლენების დამკვირვებლად გვევლინება, მეორე კი - უშუალო მონაწილეა. ვიზუალური გამომსახველობის ფორმები საკმაოდ შეზღუდულია, რაც დიალოგისას პაუზების რაოდენობას ზრდის, თუმცა აკო გოგელიას - შავი, დროდადრო ნერვიული მანერულობით გამოირჩევა, რაც გათამაშების დროს არსებულ პაუზებს გამართლებას უძებნის და ერთგვარი მოწყენილობისგან ათავისუფლებს გარემოს. თორნიკე კაკულიას პროფესორი არ გამოირჩევა სახასიათო მანერებით, თუმცა შეიძლება ითქვას, რომ კულმინაციური მომენტისთვის იზოგავს სამსახიობო ნიჭს და ლავის ამოფრქვევისთვის ნაბიჯ-ნაბიჯ გვამზადებს. მსახიობებმა თითქმის სრულყოფილი კავშირი დაამყარეს ერთმანეთთან. მათ შეძლეს და ქართულ თეატრალურ სივრცეში არსებული დოგმა გაარღვიეს, სიტყვა გახადეს ქმედითი და მოქმედება მეორე პლანზე გადასწიეს, რაც არ არის მარტივად შესასრულებელი ამოცანა. ამ დროს საჭიროა მსახიობებმა შეინარჩუნონ დინამიზმი და ტემპო-რიტმი ნელ-ნელა ააჩქარონ. ორი მსახიობის მიერ არსებულ პრობლემასთან შეძლებისდაგვარად გამკლავება მეტად დასაფასებელია. ასეთ დროს აუცილებლად გაუელვებს მაყურებელს აზრი, რომ პირველად იყო სიტყვა და „იქმნა ნათელი“, რომელმაც სიტყვის ძალა და მნიშვნელობა პიედესტალზე დააყენა. შეიძლება ასეც ვთქვათ, სიტყვას ღერძის ფუნქცია დაუბრუნა.

მსახიობების თამაშის მანერა ძალიან ახლოს არის ფსიქოლოგიურ რეალიზმთან. არსებულ გარემოებებსა და თემატიკაზე დაყრდნობით, თუ მხატვრული გარდასახვის მეთოდით, ისინი სინამდვილის ილუზიას ქმნიან (რაშიც ვფიქრობ, ძალიან შეუწყო ხელი წინა საახალწლო პერიოდმა. მაგ: როდესაც პროფესორი ფანჯარაში იყურება და ყოველდღიურ რუტინაზე საუბრობს..).

რეჟისორის გადაწყვეტით სპექტაკლი მატარებლის ხმაურით იწყება, რაც ამ შემთხვევაში მსმენელ-მაყურებელს (რატომღაც არსებული ტერმინი არ არის მიღებული ქართველ კრიტიკოსებში, თუმცა ამ შემთხვევაში ზუსტად აღნიშნავს მოვლენას, რომელიც უნდა განვითარდეს აუდიტორიის ცენტრში), სუბიექტურად ერთნაირი ასოციაციებისა თუ განცდებისკენ განაწყობს და წინასწარ შექმნილ აურას სიმძაფრეს მატებს. არსებული ხმაური შესაძლოა აღვიქვათ ლაიტმოტივად, რომელიც მიგვითითებს სიცოცხლისა და სიკვდილის გასაყარზე მდგომი ადამიანის ალტერეგოზე. არსებულ ლოგიკას თუ გავყვებით, შესაძლოა გამოითქვას ვარაუდი, რომ რეჟისორის ჩანაფიქრით, ეს შესაძლოა იყოს ის ჭეშმარიტი სინათლე, რომელსაც ადამიანები სიკვდილის წინ ხედავენ.

ელენე კალანდარიშვილმა სცენის ცენტრალიზირებით მაყურებელი დამკვირვებლის როლში ჩააყენა, ამასთან ერთად სათამაშო ადგილი ბირთვად აქცია, რითაც შეიძლება ითქვას, რომ თითოეულ ინდივიდს დააკისრა ვალდებულება, რომ ფსიქოლოგიურად დაძაბული სიუჟეტისა და „სიტყვიერი დუელის“ თანამონაწილე გამხდარიყო. თავდაპირველად აუდიტორიაში გათამაშებული მოვლენები ისე ვითარდება, თითქოს კონფლიქტი ღმერთისადმი რწმენასა და სკეპტიციზმს შორის მიმდინარეობს, თუმცა კულმინაციურ მომენტში, სადაც პროფესორი თავის მონოლოგს ამბობს, „თქვენი ეკლესია მხოლოდ შემდეგი სიცოცხლისთვის ამზადებს ადამიანს, სიცოცხლისთვის, რომელიც სავსეა ოცნებებით, ილუზიებით და ტყუილებით. განდევნეთ სიკვდილის შიში ადამიანთა გულებიდან და ისინი ერთ დღესაც ვერ გასტანენ. ვინ იცხოვრებდა ასეთ კოშმარში, სიკვდილის შიში რომ არ ჰქონდეს. ნაჯახის ჩრდილი თითოეულს სიხარულით გადაფარავდა.“ აქ, როგორც უკვე ზემოთ ვახსენე, დანამდვილებით შეიძლება ვთქვათ, რომ ეს უკვე სუიციდისადმი მიძღვნილი მანიფესტია.

ნიცშე ამბობდა, ღმერთი სიკეთესა და ბოროტებაის მიღმააო, რაც ერთი მხრივ მართალია, მაგრამ ამავდროულად ჩნდება კითხვა, რას ნიშნავს ეს მიღმა?? არსებული სურათის პრიზმიდან გამომდინარე, რა თქმა უნდა, ვიწრო გაგებით რომ შევხედოთ სიტუაციას, აქ ერთმანეთთან ჭიდილში არიან სიცოცხლე (პირობითად: ღვთისგან კეთილი საჩუქარი) და სიკვდილი (ასევე პირობითად: ღვთისგან „ნაბოძები“ სიბოროტე (ეშმაკი)), ისინი თანაბარია და ბუნების კანონების მიხედვით თითქმის დაბალანსებული(ც). კაცობრიობის ერთ-ერთი მთავარი წიგნის იობის წიგნის მიხედვით თუ ვიმსჯელებთ, რა თქმა უნდა, ღმერთი ყველანაირ სამსჯავროზე მაღლა დგას, ამ ყველაფრის მიღმა კი <<თავისუფლებაა>>.

რეჟისორმა სპექტაკლში არსებული ფინალიდან გამომდინარე, ეჭვქვეშ დააყენა ადამიანის სულიერი სიმტკიცე და აკო გოგელიას სიტყვებს: „ვერ ვხვდები აქ რატომ გამომიშვი, ვერ ვხვდები, თუ კი გინდოდა, რომ მას დავხმარებოდი საჭირო სიტყვები რატომ არ მომეცი? საჭირო სიტყვები მას მიეცი, მე რატომ დამივიწყე? (ტირის) მაგრამ არა უშავს, არა უშავს, თუ ამიერიდან ხმას აღარ ამოიღებ, შენს სიტყვებს შევინახავ“, მნიშვნელოვანი ელფერი მისცა. ოპტიმიზმით შეპყრობილს, ამ საშინელ სამყაროში გამოსავალი აღარ დაუტოვა მიუხედავად იმისა, რომ პროფესორი სიკვდილისგან იხსნა თვითონ გახდა მსხვერპლი, რომელსაც მხოლოდ სიტყვების შენახვა ეხერხება.